Frederik Engel Jeltsema werd geboren in het Noord-Groningse plaatsje Uithuizen. Het was bij zijn geboorte niet duidelijk wat het geslacht was, maar Free werd met de naam Frederika Engelina als een zij ingeschreven in het geboorteregister. Het boerengezin begon echter te twijfelen en op driejarige leeftijd lieten haar ouders haar controleren door een dokter. Hans Rudolph Ranke, hoogleraar heelkunde in Groningen, constateerde vervolgens dat het kind meer ‘mannelijk’ dan ‘vrouwelijk’ was.
Tegenwoordig zou dit waarschijnlijk als een intersekse-conditie gelabeld worden. Jeltsema’s ouders stonden voor de keuze wat nu te doen. Het drie jaar oude kind had al allemaal vrouwenkleertjes en de buitenwereld kende haar als een meisje. Ze besloten het zo te laten en het geboorteregister ongewijzigd te laten.
Iets meer dan tien jaar later gaf Jeltsema aan naar de Academie Minerva in Groningen te willen. Aanvankelijk met als doel tekenleraar te worden, maar later besefte ze dat beeldhouwen meer haar passie was. Jeltsema verhuisde naar Amsterdam om tot beeldhouwer te worden opgeleid. Aan de Rijksakademie voor beeldende kunsten had haar mentor Ferdinand Leenhoff al snel door wat voor talent er in haar school. Om gezondheidsredenen vertrok hij in 1901 echter naar Parijs.
Jeltsema besloot hierop naar Rome te vertrekken en woonde daar een tijdlang bij een Italiaans-Nederlandse schilder. Aldaar ontving zij in 1902 de Prix de Rome, in die tijd Nederlands meest prestigieuze kunstprijs, uitgereikt door de Rijksakademie. Met het prijzengeld besloot ze naar Parijs te vertrekken, waar ze weer kon studeren bij Ferdinand Leenhoff.
Haar tijd in Parijs ervoer Jeltsema als lastig. ‘Ik voel me hier niet thuis in deze wufte ondegelijkheid,’ schreef ze aan haar Nederlandse vriendin Jo Schreve-IJzerman in 1903. Met mannelijke modellen werken was lastig in haar appartement, aangezien ‘dit onaangenaamheden zou geven met den huisheer’. Ze verlangde terug naar Nederland, maar ze verlangde nog meer om haar lichaam niet meer te hoeven verbergen achter grote japonnen en ruimvallende jassen. Ze schreef dit aan vriendin Schreve-IJzerman en haar partner Frits Schreve, die dokter was. Met zijn drieën stelden ze een plan op.
In april 1906 liet Jeltsema zich in eerste instantie lichamelijk controleren door Frits Schreve. Zijn oordeel: Jeltsema had absoluut meer mannelijke dan vrouwelijke lichaamskenmerken. Een opluchting voor hem, die zelf al eerder geuit had ‘stellig geen hermaphrodiet of androgyne te zijn’ – twee woorden die tegenwoordig niet meer salonfähig zijn, maar in die tijd heel gebruikelijk. Het eerste betekent dat je zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtskenmerken had, het andere dat je je ofwel man en vrouw voelt, ofwel beide niet. Allebei dus niet van toepassing op Jeltsema: hij voelde zich meer mannelijk en was lichamelijk ook meer mannelijk, aldus Schreve.
Toen ging het snel. De advocaten Nauta & Pit lieten de geboorteakte van Jeltsema in Groningen wijzigen in Frederik Engel; Schreve-IJzerman kocht in Amsterdam een complete mannelijke garderobe voor hem en al zijn belangrijke vrienden werden op de hoogte gesteld.
De metamorfose vond plaats op 7 april 1906, toen Jeltsema ook zijn haar kort liet knippen. In Uithuizen vonden zijn ouders het lastig hoe ‘de omgeving’ hen er mogelijk over ‘aan zou spreken’, maar ze lijken het hun zoon uiteindelijk wel gegund te hebben. Direct na de ‘transitie’ vertrok Jeltsema naar Parijs, om met Ferdinand Leenhoff door te trekken naar Florence. In de zomer stroomden daar de brieven van familieleden en vrienden binnen die pas later op de hoogte waren gesteld van de metamorfose. Een vriend schreef veelbetekenend: ‘Ik ben blij dat hij nu vrij mensch zal kunnen zijn.’
Jeltsema was open over zijn nieuwe persoonlijkheid, maar behield ook zijn reserves. ‘Ik ben aan niemand een verklaring schuldig, daar hun de hele zaak doodeenvoudig niet aangaat,’ schreef hij vanuit Florence aan een vriend die iets te ver doorvroeg. Dat was ook niet onterecht. Sommige berichten in de pers waren bijvoorbeeld minder prettig, en lieten vooral duidelijk de zeer scheve man-vrouwverhoudingen zien die er nog bestonden in het Nederland van net voor de Eerste Wereldoorlog. Door de gebeurtenis kon ‘thans zijn groot talent zich breeder nog ontplooien nu hij is weergegeven aan het geslacht waartoe hij werkelijk behoort’, aldus de Telegraaf. Oftewel: als mannelijke beeldhouwer stel je iets voor, als vrouwelijke niet.
Later die zomer keerde Jeltsema terug naar Nederland, om zich na de oorlog uiteindelijk definitief te settelen in Den Haag. Vanaf de jaren twintig was zijn beeldhouwstijl minder in trek, maar hij bleef schilderen en had bovendien al een behoorlijk vermogen opgebouwd. Hij leefde gelukkig samen met zijn vrouw. Zij stierf in 1956, waarna hij snel hertrouwde. Free Jeltsema overleed uiteindelijk in 1971 op de leeftijd van 91 jaar.
Standbeeld van Johan de Witt op het Buitenhof in Den Haag. Het is ontworpen door Free Jeltsema in de periode 1914-1916 en uiteindelijk geplaatst in 1918.
Zittende Jongeling. Gemaakt in 1916 en geschonken aan de gemeente Groningen. Staat sinds 1960 op het Emmaplein. Het is onduidelijk of het standbeeld Free zelf moet voorstellen.
Artikel Van vrouw naar man: Kunstenares Free Jeltsema wordt in 1906 kunstenaar door Frouke Schrijver voor Ons Amsterdam (2020).
Beeldhouwer Jeltsema in Den Haag overleden. In Nieuwsblad van het Noorden, 20 februari 1971. Geraadpleegd via Delpher.
Een jongedame, die een heer blijkt te zijn. In Nieuwsblad van Friesland: Hepkema’s Courant (19 mei 1906). Geraadpleegd via Delpher.
F.E. JELTSEMA Zestig jaar. In Algemeen Handelsblad Amsterdam (2 november 1939). Geraadpleegd via Delpher.
Frouke Schrijver, Van vrouw naar man. Kunstenares Free Jeltsema wordt in 1906 kunstenaar. In Ons Amsterdam (1 juli 2020).
