In 1961 werd binnen het COC al gesproken over de oprichting van een homomonument, maar pas in 1979 kwam het plan breder onder de aandacht. Dat jaar schreef Bob van Schijndel, lid van de PSP-homogroep, een brief waarin hij zijn verwarring uitte over het feit dat de Joodse en zigeunergemeenschap wel een monument hadden, maar de lhbti+-gemeenschap niet. Terwijl tijdens de Tweede Wereldoorlog ook homo’s waren vervolgd en in concentratiekampen waren vermoord.
Hij stelde het Leidseplein en Vondelpark voor als mogelijke locaties voor het monument. Volgens Van Schijndel was het monument nodig: ‘Zulks om de herdenking van de 200.000 vermoorde homo's levend te houden in een tijd waarin nog steeds homo’s ten slachtoffer vallen aan fascistische regimes.’
Naar aanleiding van deze oproep werd binnen een paar maanden Stichting Homomonument opgericht, mede dankzij Jehoeda Sofer van de joodse homo-organisatie Sjalhomo. Als Jood zei hij te begrijpen hoe belangrijk een plek van herdenking is voor een gemeenschap.
Die zomer wees de Amsterdamse gemeenteraad de Westermarkt aan als locatie voor het Homomonument. In 1980 werd een prijsvraag georganiseerd voor het ontwerp van het monument. De jury koos een jaar later unaniem voor de inzending van omgevingskunstenaar Karin Daan. Haar ontwerp bestaat uit drie roze granieten driehoeken aan het water, die zo zijn geplaatst dat ze samen nog een grote driehoek vormen.
Eén driehoek wijst naar het Anne Frank Huis en is voorzien van een tekst: ‘Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen’, een regel uit het gedicht Aan eenen jongen visscher (1917) van Jacob Israël de Haan. De tweede driehoek ligt half boven het water en symboliseert de toekomst, deze wijst in de richting van de Dam. De laatste driehoek is 60 cm hoog en staat voor het heden. Deze functioneert ook als podium en wijst naar het COC in de Rozenstraat.
‘Het homomonument zal een blijvende herinnering zijn aan, en een aanklacht zijn tegen onderdrukking en vervolging ten aanzien van homoseksuelen’, zo verwoordde Stichting Homomonument de gedachte achter het monument.
De overheid subsidieerde het monument maar deels, waardoor de stichting financiële steun moest vinden bij de lhbti+-gemeenschap. Toen ze na vijf jaar nog steeds niet genoeg geld hadden, werd hulp van bedrijven gevraagd.
Het monument werd onthuld op 5 september 1987 en is op dat moment het enige monument voor homo’s ter wereld. Voorzitter van de stichting Anne Lize van der Stoel hield een toespraak: ‘Dit grootse monument zelf straalt trots en zelfbewustzijn uit, niet in de laatste plaats door de vorm, de roze driehoek. Het teken, destijds bedoeld als teken van schande, is door de lesbische en homobeweging omgezet in een teken van zelfbewustzijn en kracht.’
Na de onthulling deden zich nog een aantal problemen voor: het marmer sleet vanwege bouwverkeer voor de verbouwing van de Westerkerk, dat ook na waarschuwingen over de marmeren stenen bleef rijden; een bord met uitleg over het monument brak al voor het werd onthuld; en een poffertjeskraam versperde het zicht op het monument. Tevens was er al snel sprake van vandalisme, en werden twee marmeren platen van het monument gerukt en in de gracht gegooid. De gemeente wist ze net op tijd uit het water te vissen. Een bezoek van de burgemeester van Londen pakte slecht uit toen deze geen aandacht besteedde aan het Homomonument of aan de woordvoerder van het COC.
Elk jaar wordt tijdens de Dodenherdenking op 4 mei bij het Homomonument een herdenking gehouden voor homoseksuele oorlogsslachtoffers. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat minder homoseksuelen door de nazi’s zijn omgebracht dan gedacht. Tegenwoordig gaan onderzoekers uit van maximaal 10.000 homoseksuele slachtoffers.
In Nederland is destijds niemand gedeporteerd vanwege zijn/haar/hun seksuele voorkeur. Wel werden in nazi-Duitsland naar schatting 100.000 homoseksuele mannen tussen 1933 en 1945 gearresteerd vanwege de wet tegen homoseksualiteit, van wie de helft een gevangenisstraf kreeg. Zelfs homo’s die bevrijd waren uit de concentratiekampen moesten alsnog een gevangenisstraf uitzitten.
Vanaf 2012 wordt jaarlijks op 20 november aan het begin van de avond in Amsterdam de Transgender Day of Remembrance georganiseerd. Hier worden alle mensen herdacht die hun leven verloren door anti-transgender geweld. In de Singelkerk of Westerkerk wordt een ceremonie gehouden, waarna een tocht volgt naar het Homomonument. Bij het monument worden enkele korte toespraken gehouden en de namen van slachtoffers van het afgelopen jaar opgelezen.
Het Homomonument is een vast herkenningspunt in Amsterdam geworden. Het wordt actief gebruikt tijdens de Amsterdamse Pride, bij herdenkingen en protesten, en er liggen altijd bloemen.
Twee gouden doosjes met daarin twee granieten stukken van het Homomonument in Amsterdam. Vervaardigd door Pink Point of Presence (1998)
Boekcover Het homomonument door Pieter Koenders. Geschiedenis van de roze driehoek voor en tijdens de Tweede wereldoorlog en de geschiedenis van de totstandkoming van het homomonument sinds 1978. Uitgegeven door Stichting Homomonument in Amsterdam (1987)
Foto: Presentatie winnend ontwerp Homomonument, Amsterdam, 1981. Karin Daan geeft uitleg bij de tekening. Gemaakt door Martien Sleutjes (1981)
Portret van politica Anne Lize van der Stoel, VVD-raadslid in Amsterdam. Gemaakt door Gon Buurman (1991)
Artikel Homomonument: Het is het geld dubbel en dwars waard! door Maurice van Lieshout; Anne Lize van der Stoel; Hein Verkerk voor Sek. De financiële perikelen rond het homomonument dat in Amsterdam moet komen (1982).
Artikel Zonder bedrijfsleven geen homomonument door Anne-Lize van der Stoel; Hein Verkerk voor Prothese. Interview met Anne-Lize van der Stoel, voorzitster stichting Homomonument, en Hein Verkerk, bestuurslid, over de rol van het bedrijfsleven in de financiering van het homomonument (1984)
Affiche Benefiet Lentefeest ten bate van ons nationale Homomonument. Gemaakt door Menne Vellinga (1980)
Affiche 20 Years Homomonument 1987-2007 (2007)
1972-1992: Twenty Years of Gay and Lesbian Jewish Community. In World Congress Digest 11, 2. (1992).
Frans J. Algra, Homomonument: voor het zingen de Westerkerk uit. In Sek 17, 8 (oktober 1987) 4-5.
Peter Olde Boerrigter. Zelfs naamplaatje al gebroken. Het “trotse en fiere” homomonument nu al bezoedeld. In Gay Krant 110 (2 juli 1988).
Arturo Garcia, Were Gay Concentration Camp Prisoners “Put Back in Prison” After World War II?. Op Snopes (11 oktober 2018).
Homomonument. Op Buiten in Beeld.
Officials turn their backs on monument to dead. In Capital Gay 367 (4 november 1988).
Anne-Lize van der Stoel & Hein Verkerk, Zonder bedrijfsleven geen homomonument. In Prothese 19 (1984) 6-7.
Harry Westerink, 20 november, Amsterdam: Transgender Day of Remembrance. Op de website van Doorbraak (12 november 2019).
